«Калі мы развітваліся, ніхто не агучваў, калі мы ўбачымся ў наступны раз». Антраполаг Андрэй Вазьянаў апавядае пра сваю бабулю, якую вайна пазбавіла сям'і і дома

«Бабуля заўсёды у тыпова беларускай інтанацыі распавядала пра вайну, што вайна — гэта чорнае»

Бабуля мая з Віцебшчыны, Гарадокскі раён, нарадзілася яна ў 1930-х, у сям'і ў іх было пяцёра дзяцей. Яна шмат апавядала пра вайну — як нямецкія салдаты суп у талерцы пакідалі, каб беларускія дзеці маглі даесці; пра тое, як беларускі партызан хацеў карову ўвесці, а нямецкі салдат не даў гэтага зрабіць.

Ёсць гісторыя, якую бабуля часта распавядала. Калі нямецкая армія адступала, было шмат выбухаў. Яна не ведае, з якога боку былі выбухі, але аскепкам ад шрапнелі параніла ейнага тату ў нагу, і немцы адвезлі яго ў мястэчка ў шпіталь. Маці пайшла яго забіраць з санкамі праз пэўны час, а яго ўжо ў шпіталі не было. Потым прышла з Масквы пахаванка з указаннем, што ён у брацкай магіле з вайсковымі пахаваны, і на канверце дапісана было: «Успамінаў дачку Валю». Ён пахаваны ў брацкай магіле дзесьці ў Падмаскоўі. Бабуля прасіла мяне шмат разоў праверыць гэтую магілу, але таго горада ўжо няма — ён даўно ўжо частка Масквы, і там, дзе на мапах магло быць гэтае вось захаванне, там шматпавярховікі.

Старэйшая бабуліна сястра і адзін з братоў загінулі на фронце.

Бабуля заўсёды, як мне падаецца, у такой тыпова беларускай інтанацыі распавядала пра вайну, што вайна — гэта чорнае. І што было добра толькі калі яна скончылася.

Пасля вайны засталіся бабуля, двое братоў і іхняя маці. Малодшы брат бабулі ездзіў вучыцца ў Віцебск у школу, і там ён жыў у габрэйскай сям'і, якая вылучыла яму посуд. Гэта вось такая дэталь, якая ў бабулі неяк захавалася ў памяці, што ў дзеда Валодзі быў свой посуд, таму што з іхняга посуда разам з імі нельга было есці.

Старэйшы бабулін брат пражыў усё жыццё на Віцебшчыне, апошнія дзесяцігоддзі жыцця моцна піў і памёр у пажылым узросце дзесьці напачатку 2000-х. Матуля бабуліна памерла ў канцы 1980-х. Таксама на Віцебшчыне. І або гісторыя пра гэта маўчыць, або новага мужа ў яе так і не было.

«У нас у сям'і ні ў кога няма этнічных расейскіх ці ўкраінскіх каранёў»

Малодшы брат бабулі паехаў у Марыупаль служыць на флот у пачатку 50-х, бабуля з'ехала ўслед за ім. Там жа бабуля пазнаёмілася з дзядулем у 1954 годзе. Ён па бацьку этнічны румын, а па маці этнічны грэк, у савецкіх дакументах пісалі «малдаванін». Нарадзіўся на сяле на Данеччыне, дзе такі мікс ня быў рэдкасцю, і выхоўваўся на румынскай мове, і я ад яго і трохі ад мамы размаўляю па-румынску. У нас у сям'і ні ў кога няма этнічных расейскіх ці ўкраінскіх каранёў, калі па дакументах глядзець. У 16 год дзядуля пераехаў у Марыупаль атрымоўваць адукацыю, потым працаваў усё жыццё плотнікам.

Яны пазнаёміліся праз сябра бабулінага, які, мабыць, сам неяк заляцаўся да бабулі, але потым прыйшоў шустры дзядусь, і неяк так усё атрымалася. Яна ўспамінала, як дзядуля вазіў яе ў сяло, дзе ўсе размаўлялі па-румынску і па-грэцку, а бабуля такая: «Што мне рабіць? Я нікога не разумею».

Яна пайшла працаваць на завод Ільіча і працавала там увесь час на чыгунцы. Спачатку на фізічнай працы, у тым ліку машыністкай крана, ей падабалася высока так сядзець. Потым яна перайшла на працу, якая называлася «распределительница работ». То бок нейкія там табелі, больш папяровая праца. І на ёй яна правяла ўсю сваю кар'еру да 1994 года.

«За два тыдні да родаў маці прыехала ў Марыупаль і хацела мяне нараджаць там, але бабуля яе наругала за тое, што дзіцё без бацькі»

У Марыупале нарадзіліся ўсе іхнія трое дзяцей. Першы іх сын памёр немаўлём у 1950-ыя. Мая мама нарадзілся ў 1961 годзе, і ў 1994-м памерла ад лімфасаркомы спінога мозга. А ў 1972 годзе нарадзіўся мой дзядзя. Бабуле ўжо казалі, што позна нараджаць, але яна хацела — і нарадзіла сына. Аднак у 2007 годзе ён разбіўся на мапедзе ў Марыупале, калі ехаў з дачы.

Дзяцінства маёй матулі прайшло ў Ільічоўскім раёне Марыупаля каля камбіната. У мяне ёсць яе школьны атэстат, у якім усе чацвёркі, акрамя двух прадметаў — музыкі і ўкраінскай мовы, — па якіх пяцёркі. Гэта смешна, ведаючы мяне, таму што я вельмі такі меламан і, так выйшла, што размаўляю на вялікай колькасці моваў. Бо сям'я такая! Гэта не было нейкім выбарам у дзяцінстве, а ў свядомым узросце дапамагло.

Пасля школы мама на курсах азбукай Морзэ авалодала, працавала ў марыупальскім порце, і ёй гэта падабалася. Але пазней паехала пад ціскам бабулі паступаць у радыётэхнічны універсітет у Таганрог. Гэта ад Марыупаля кіламетраў, напэўна, 90. Мама не хацела ў радыётэхнічны, але яе пераканалі.

Пасля ўніверсітэту яе размеркавалі працаваць у Растоў-на-Доне, і там яна нават будавала той будынак інтэрната, у якім потым я вельмі шмат гадоў пражыў. Там прам з цэглы надпісь «Комсомольский отряд, 1982-1984». Дзевяціпавярховік такі, інтэрнат для працаўнікоў і працаўніц таго прадпрыемства, дзе яна працавала.

Мама ездзіла ўвесь час у Марыупаль, гэта ўвогуле не было чымсьці сур'ёзным. Ты проста ідзеш на вакзал, сядаеш у аўтобус і праз 3,5 гадзіны ты ў Марыупале. І так можна было рабіць хоць кожную пятніцу, так мы і рабілі.

Брат мамы хадзіў у школу, і потым пайшоў у армію ў 1990-м. І там быў такі эпізод, што выдавалі пашпарты, трэба было запісваць нацыянальнасць, дык дзядзя хацеў запісацца ўкраінцам, а яго не запыталі і па змаўчанні запісалі так, як ягонага тату — малдаванінам. І ў частку вайсковую ён трапіў з малдаванамі і ўзбекамі. Для яго гэта была траўма, вельмі яму было непрыемна. Ён прыйшоў з арміі з сівымі валасамі. То бок яму было 20 год, і ў яго было вельмі шмат сівых валасоў.

Бацька пакінуў маю маці, калі яна была цяжарная, і адпаведна я нічога пра яго не ведаў. Я чамусьці думаў, што ён аднекуль з краін Балтыі. Ніхто нічога пра яго не ведаў, акрамя мамінай лепшай сяброўкі. Я ў яе запытаўся. Яна распавяла, хто гэта, і ён украінец, у яго прозвішча на-ко. А ў сведчанне аб нараджэнні дадзеныя бацькі напісаны са словаў маці, яны выдуманыя.

За два тыдні да родаў маці прыехала ў Марыупаль і хацела мяне нараджаць там, але бабуля яе наругала за тое, што а дзе, ціпа, бацька, што за дзіцё без бацькі. Мама пакрыўдзілася і паехала назад у Растоў. Калі яна мяне нарадзіла, то ўсе неяк памірыліся і забралі мяне ў Марыупаль. Гэта быў 1988 год. І вось гэтае дзяцінства так і прайшло паміж Марыупалем і Растовам.

Нейкія з маіх першых успамінаў — гэта мы з мамай у аўтобусе едзем з Растова ў Марыупаль ці наадварот і гадаем, ці будуць на мяжы доўга трымаць. Я гэтую мяжу перасякаў па некалькі разоў на тыдзень першыя 16 год свайго жыцця.

«Аднакласніца пару разоў пасмяялася, што я нібы на стараславянскай нейкай размаўляю»

Бабуля і дзядуля у канцы 1980-х пераехалі на кватэру, якую ім далі. Іх завадскі пасёлак быў пад знос, таму што вакол камбіната павінна быць зялёная зона. Памятаю, як бабуля распавядала, як яны хадзілі і выбівалі, каб было ім больш пакояў у кватэры. Бабуля і дзеда майго неяк падштурхоўвала, каб ён хадзіў і «улучшал жилищные условия». Гэта вельмі такая была важная справа для бабулі.

Трохпакаёўку яны атрымалі. Я гэтую кватэру добра памятаю, таму што я ў ёй дзяцінства пражыў. Яны пераехалі, а домік гэты стары так і застаўся стаяць, яго не знеслі насуперак планам. У 2021-м, калі я быў у Марыупалі, той пасёлак стаяў на месцы, проста занядбаныя гэтыя хаткі.

У марыупальскай кватэры ў мяне быў свой пакой з кніжкамі, цацкамі. У Растове не было нічога, бо ў мамы быў гэты пакой у інтэрнаце і мы жылі ўдваіх там. Мне вельмі хацелася свой пакой.

У Растове я хадзіў у «подготовишки» перад школай, дзе цябе вучаць літарам. Але я на той момант ужо ўмеў пісаць па-беларуску і па-украінску, бо дома мяне навучылі тым алфавітам, якія былі вакол. Я вельмі рана вывучыў, што ёсць тры розных алфавіта, і што чым адрозніваецца. Як месяцы будуць на якой мове.

Бабуля дома на трасянцы размаўляла, бо ў яе не было магчымасці ніякай захаваць беларускую мову ў Марыупале, пражыўшы там паўстагоддзя. Месяцы маглі быць з беларускай мовы, пры гэтым бытавая лексіка — што як. І дзед размаўляў па-украінску, пакуль у горад не прыехаў. У Марыупале было так, што дома вы можаце на чым заўгодна размаўляць, а выходзіш за парог — на «общепонятном», па-руску.

У бабулі, калі я рос, мешаніна ўжо з трох моваў была. Але пісаць яна ўмела па-беларуску і па-расійску, бо справаводства было толькі па-расійску. У нас былі кніжкі на беларускай дома, нейкая нудзяціна пра вайну, гістарычнае, у савецкай трактоўцы. Мне бабуля распавядала ўсякія вершы пра прыроду і гісторыі, на якіх яны ў школе вучылі беларускую мову. Я анекдоты на беларускай мове, напрыклад, памятаю з тых часоў ад бабулі, нейкія песенкі, практыкаванні, якія ў сшытку рабіў. Але каб нешта цікавае прачытаць па-беларуску, то, напэўна, гэта да дарослага жыцця так і не адбылося.

У Растове ў першым класе мяне выпраўлялі настаўнікі, і выпраўлялі досыць ветліва, ніхто з мяне не смяяўся. Але тут трэба адзначыць, што гэта ж Растоў, у нас у класе з прозвішчамі на -ко было чалавек восем, а яшчэ пяцёра было з армянскімі прозвішчамі. Гэта Растоў 1990-х. Была аднакласніца, якая з мяне пару разоў пасмяялася. Што я нібы, як яна сказала, на стараславянскай нейкай размаўляю.

«Маму пахавалі ў Марыупале. Сям’я так вырашыла»

Я памятаю, як патэлефанавалі бабулі ў Марыупаль аднойчы ўвечары. Яна пачала плакаць. І я зараз ужо не памятаю, якім чынам я зразумеў з кантэксту, што гэта штосьці з мамай здарылася. Я ведаў, што ёй баліць спіна. А тут тэлефануюць, калі ўжо, відаць, ёй паставілі дыягназ і стала зразумела, што яна не будзе хадзіць.

У наступныя дні пасля таго бабуля ідзе на завод і кажа, што яна не зможа больш працаваць. І праз некалькі месяцаў яна звальняецца. Яна едзе ў Растоў даглядаць маці, а мяне пакідаюць з дзядулем, бо лічылі, што ў Марыупале ёсць каму за мной даглядаць. Я памятаю, як дзядуля мяне і на працу цягаў на камбінат, і потым, калі я прастудзіўся, ён мяне гарачым півам спрабаваў лекаваць. Пасля чаго я больш ніколі не любіў піва і дагэтуль яго не п'ю.

Потым я жыў з дзядзькам і яго жонкай. Жонка трамвай тады вадзіла ў Марыупале, а ён тралейбус. І я то ў кабіне тралейбуса, то ў кабіне трамвая па Марыупалі ездзіў. Пабачыў тады ўвесь горад.

2 верасня 1994 года мама паклікала да сябе. Была размова, якую я даслоўна зараз не памятаю. Пра тое, што яна мяне любіць. 8-га яе не стала.

Апошнія дні ейнага жыцця я быў у Растове, і мяне вадзілі там у дзіцячы садок. Пасля садка мяне тады забралі і адвялі пагуляцца з дзецьмі маміных сяброў. І мы там гулялі на тым жа паверсе ў тым жа інтэрнаце, дзе мама і я жылі. І прыйшла ейная лепшая сяброўка, сказала, што мамы больш няма, яна ў лепшым свеце, з ёю анёлы і ўсю такую хрысціянскую трактоўку смерці мне прадставіла.

Маму пахавалі ў Марыупале. Сям’я так вырашыла. Быў катафалк, які паехаў з Растова ў Марыупаль з маміным целам. Пахаванне маміна я памятаю. Як усе жменьку зямлі кідалі на трунуі. І як дзядуля плакаў. Першы раз я бачыў, як ён плача.

Я застаўся ў Марыупале, у бабулі была дэпрэсія. Я хацеў выйсці пагуляць у двор, і калі мяне не было ў поле зроку, то яна адразу апранала ўсё чорнае і выходзіла мяне шукаць. Так было некалькі месяцаў пасля пахавання.

«Калі я рабіў пашпарт у 2002 годзе, дзяржавы былі нечым, ад чаго ты штосьці можаш узяць»

Увогуле я памятаю размовы, што зараз усё вызначыцца, я буду жыць у Марыупале, таму што дзядзя з жонкай кажуць, што яны могуць пра мяне падбаць, хтосьці з родзічаў бабулінага брата можа мяне выхоўваць. Я ўжо са сваімі дваравымі сябрамі размаўляю пра тое, што буду жыць тут, будзем з вамі гуляцца ўвесь час. А потым у нейкі апошні момант атрымалася, што не, я паеду ў Растоў і пайду ў школу там.

Мне тады не вельмі тлумачылі, чаму. Гэта стала ясней, калі мне спаўнялася 14 год і трэба было выбраць пашпарт — украінскі ці расійскі. І тады мне сваякі казалі, што я сірата па расійскіх законах, бо мама там памерла, і мне належыць кватэра ад дзяржавы. Былі льготы і ў школе — уся гэтая гуманітарная дапамога, нейкія зніжкі. Яны ўсе дзейнічаюць толькі там, дзе мама памерла, то бок у РФ.

Бабуля замяніла савецкі пашпарт на расейскі і стала маім апекуном. Мяне аддалі ў добрую школу з паглыбленым вывучэннем англійскай мовы. Каб туды мяне аддаць, бабуля ўсё лета фарбавала плот гэтай школы. Таму што грошай не было. Я працягваў жыць на два гарады, бо ўсе засталіся ў Марыупале. Усе выходныя, усе канікулы, усё лета, усе святы — Марыупаль. А з панядзелка па пятніцу — Растоў, школа. У мяне і там, і там былі сябры дзяцінства.

У Растове я жыў спачатку з бабуляй у тым пакоі інтэрната, які застаўся ад мамы. Прадпрыемства не адабрала гэты пакой, пакінула неяк за мной, можа, з некай павагі, што дзіцё супрацоўніцы.

Калі я рабіў пашпарт, гэта быў 2002 год, гэта ўсё ўяўленне пра межы, пашпарты абсалютна было іншае. Дзяржавы былі нечым, ад чаго ты штосьці можаш узяць. Ад нейкай дзяржавы можаш больш узяць, ад іншай менш. І ты проста ціпа абіраеш тую, якую табе сказалі бацькі абіраць або старэйшыя. Таму што ў 14 гадоў па сутнасці ты сам не вырашаеш.

Дзесьці з шостага класа я ўжо з большага адзін там жыў, бо бабуля паехала да мужа ў Марыупаль. І яна казала пра гэта, што, вось, я дзеля цябе кінула свайго мужа, і ўвогуле ўсё дзеля цябе кінула, ты б быў у дзетдоме. Гэта была такая балбатня, абсалютна паўтаральная ўвесь час, ціпа каб не я, ты б быў у дзетдоме. Толькі ў дарослым узросце высвецілася, што я б быў у Марыупалі ў родных, а не ў дзетдоме.

Я так і жыў, і нават вельмі любіў, калі яна з'язджала, таму што можна было тады ў прыстаўку гуляцца даўжэй, і сябра свайго прывесці, і тусавацца.

«Са мной бабуля не размаўляла тры тыдні. Самы доўгі перыяд у жыцці, калі мы з ёй не размаўлялі»

Школу я скончыў у 2003 і два гады яшчэ правучыўся ў ліцэі, у які бабуля мяне таксама аддала. Ліцэй быў вельмі добры, але юрыдычнага профілю. Бабуля хацела, каб у мяне была нармальная спецыяльнасць.

Потым яшчэ бабуля пасябравала з бібліятэкаркай таго ліцэя, а ў яе сын пайшоў на вайсковага перакладчыка ў Маскоўскі ваенны універсітэт. І мая бабуля, ведаючы, што ў мяне з мовамі добра, вельмі хацела мяне туды аддаць. У нас быў канфлікт на гэтай глебе. Я неяк працівіўся, але ўсё адно бабуля павяла мяне па медкаміссіі, і стаматолаг мяне не прапускаў, бо ў мяне вельмі дрэнна з зубамі. Бабуля неяк там дамовілася — не ведаю, як — каб мяне ўзялі.

Пазней я даведаўся, што праводзіцца алімпіяда па расійскай мове на філфаку Растоўскага дзяржаўнага універсітэта, і я пайшоў на яе. Я не хадзіў ні на якія падкурсы, я проста спантанна туды зайшоў, ад роспачы, бо я так не хацеў у гэты ваенкамат. Штосьці напісаў, а потым прыйшоў на аб'яўленне вынікаў. І называюць трэцяе месца, яно не маё. Аб'яўляюць другое месца — не маё. Тут бац — першае маё. І я разумею, што ў мяне будзе срэбны медаль у ліцэі, і гэта значыць, што я ўжо паступіў на філфак. І я ў такім шоку.

Я з гэтай навіной бягу ў ваенкамат і забіраю свае дакументы. У дзень перад адпраўкай, наколькі памятаю. Прыйшоў дадому, сказаў бабулі, што я забраў дакументы і не паеду ў гэтую вайсковую рэч. Быў страшэнны скандал. Са мной бабуля не размаўляла тры тыдні. Самы доўгі перыяд у жыцці, калі мы з ёй не размаўлялі. Таму што бабулі падавалася, што я зламаў сабе жыццё. Я потым шмат разоў думаў, што я б ужо тысячу разоў скончыў жыццё самагубствам у гэтым вайсковым універы.

Потым быў перыяд перамоваў, што акей, зрабі ўсё па-свойму, але ідзі хаця б не на філфак, а на нешта нармальнае. І так я паступіў на юрфак, на якім неяк вучыўся. Усё гэта мне не падабалася, а падабаліся трамваі, тралейбусы і постпанк. Я ўвесь вольны час прысвячаў музыцы, але яго было мала.

На магістратуру я паступіў ва Еўрапейскі універсітэт у Пецярбургу на факультэт этналогіі, дзе атрымаў стыпендыю, якая пакрывала ўсе выдаткі на навучанне. Падчас навучання я з'ездзіў на выходныя ў Хельсінкі і трапіў яшчэ на канференцыю ў Берлін, і тады неяк у мяне ў галаве вырысавалася, што я хачу вучыцца ў Заходняй Еўропе і дакладна не хачу вучыцца ў Расіі. Там фон яшчэ палітычна праступіў, бо калі я вучыўся ў Піцеры, была хваля вялікіх дэманстрацый, на якія я хадзіў.

Тады, у гэтыя 2010-2012, Расія была зусім іншай у параўнанні з Беларусью. Я, з'ездзіўшы ў Беларусь у 2008-2009 годзе, мог яшчэ неяк параўноўваць. Я паехаў проста да родзічаў і знаёмых. Я вельмі доўга планаваў паехаць у Беларусь, бо бабуліны родзічы запрашалі. Быў некалькі тыдняў, ездзіў па Беларусі, пабачыў Віцебск, Гомель, Тураў, Мазыр, Мінск.

Шчыра буду казаць, на той момант у мяне было адчуванне, што я ў нейкае мінулае прыехаў і што гэта нешта вельмі савецкае, і што людзі вельмі баяцца ўголас размаўляць пра палітыку, чаго тады ў Расіі не было, а тым больш не было ва Украіне.

«Я запаўняў анкету ў Германіі на ВНЖ, там была графа "этнічнасць". Вось там я напісаў "украінец"»

Мяне запытвалі перыядычна пра нацыянальнасць, і я заўсёды казаў малдаванін, а потым румын. Таму што ў пасведчанні аб нараджэнні напісана, што мама малдаванка, а тата запісаны са слоў маці. Я казаў, што малдаванін, я ж ведаў мову троху, і для мяне дыстанцыявацца ад усіх гэтых спрэчак быў тыповы крок. Прычым для бабулі таксама. Кожны раз, калі быў расійска-украінскі срач, бабуля такая: «Так, я беларуска, я не хачу ўвогуле з гэтым нічога мець». А дзядуля ну увогуле малдаванін, румын, таксама да гэтага нічога не меў. Гэта для нашай сям'і вельмі была тыповая пазіцыя.

У 2013 годзе я атрымаў стажыроўку ў Германіі, сустрэў Новы год 2014 з сям'ёй у Марыупале, а потым ўляцеў. Пачаўся канфлікт на Данбасе, анэксія Крыма. Бабуля з дзядулем з'ехалі перачакаць з Марыупаля ў Растоў у той самы пакой у інтэрнаце. Яны лічылі, што гэта ўсё ненадоўга, на два-тры тыдні, што яны нікому не будуць замінаць у гэтым пакоі, не трэба прасіцца да родзічаў, можна проста пачакаць.

У Марыупале мая сям'я была прамайданаўская, з маіх родзічаў усе падтрымоўвалі хутчэй Майдан. Хаця пры гэтым ёсць і іншыя гісторыі. Адзін мой родзіч у 2009 годзе паехаў жыць у Крым. І калі здарылася анэксія, там жа прымушалі змяняць пашпарт, а ён не хацеў свой украінскі пашпарт аддаваць. Каб працягнуць жыць з украінскім пашпартам, яму давялося пераехаць працаваць у Сочы, таму што там гэта не было праблемай.

Я быў у Германіі і разумеў, што я больш не хачу далей жыць з расійскім пашпартам. На той момант настолькі гэта крышталізавалася, што не хачу нічога супольнага з гэтай дзяржавай мець. Пасля стажыроўкі мяне ўзялі на дактарантуру ў Германіі.

Калі я запаўняў нейкую анкету ў Германіі на ВНЖ, там была графа «этнічнасць». Вось там я напісаў «украінец», таму што гэта быў момант першай эскалацыі і анэксыі Крыма. Мне неяк хацелася падкрэсліць, што пашпарт у мяне, канешне, вось такі, але ўвогуле я не расіянін.

Я мог атрымаць беларускі пашпарт, бо бабуля з Беларусі, ці украінскі, бо маці і дзед з Украіны. Я параіўся з бабулей і з іншымі людзьмі, і яны казалі: «Атрымаеш украінскі — у армію заграбуць, пойдзеш ваяваць. Атрымаеш беларускі — ніколі не будзеш ваяваць хаця б». Так і зрабіў гэты выбар на карысць беларускага. Вельмі гэта марудна ішло, 20 месяцаў патраціў на тое, каб усе неабходныя паперкі сабраць, і там трэба было яшчэ з расійскага грамадзянства выйсці, і гэта таксама марудна было.

Я тады пачаў ужо ў Мінск ездзіць рэгулярна. Пазнаёміўся з актывістамі і актывісткамі. Мы з імі пачалі трымаць сувязь, ладзіць даследніцкія праекты разам. І ў 2015 годзе на мяне Беларусь зусім іншае ўражанне стварыла. Тады прыехаць з Піцера ў Мінск было прыехаць раптам у нешта больш свабоднае і больш прыемнае. І ў 2017 годзе я падаў дакументы, каб выйсці з расійскага грамадзянства і ўвайсці ў беларускае.

Першае, што я зрабіў, калі атрымаў беларускі пашпарт, — гэта паехаў у Марыупаль, пабачыў усю сям'ю. Я не быў у Марыупале з пачатку 2014 да пачатку 2019, пяць гадоў я не бачыў родзічаў. Я купіў тады квіток на самалёт «Мінск — Запарожжа». Лятаў нейкі маленькі самалёт, у якіх ты заходзіш не збоку, а знізу. Затое прыляцеў у Запарожжа, ніякіх пытанняў да мяне не было, паразмаўлялі з памежнікамі на украінскай.

«Дзядуля да апошніх дзён свайго жыцця казаў бабулі: "Валя, поїхали додому"»

Я пачаў ездзіць рэгулярна ва Украіну, па некалькі разоў на год. А бабуля з дзядулем так і не вярнуліся. Першыя гады пасля анэксіі Крыма і вайны на Данбасе — гэта былі гады чакання. Яны хадзілі некалькі разоў на аўтавакзал, бабуля запытвала, ці ездзяць аўтобусы ў Марыупаль. Спачатку аўтобусы ездзілі, але казалі, што часам яны трапляюць пад абстрэл. Потым яны перасталі ездзіць. Потым праз ДНР ніяк стала не праехаць наскрозь. І з'явіліся толькі аўтобусы, якія агіналі ўсю гэтую непадкантрольную тэрыторыю. І гэта значыла суткі ехаць з Растова ў Марыупаль, гэта было не па сілах ні бабуле, ні дзядуле.

Потым дзядуля захварэў, яму стала дрэнна з лёгкімі, стала дрэнна яшчэ і з розумам. Але ён да апошніх дзён свайго жыцця казаў бабулі: «Валя, поїхали додому». Я думаю, што для яго адназначна Марыупаль быў родны горад і асноўны горад ягонага жыцця. А для бабулі такім домам, напэўна, заставалася Беларусь усё жыццё, яна па ёй сумавала ўвесь час. Апошні раз яна ездзіла туды ў 2010 ці 2011 годзе. Яны ездзілі кожны год у водпуск улетку туды да пачатку 1990-х.

Бабуля баялася вяртацца ў Марыупаль, таму што ўсё чакала, што будуць нейкія праблемы, і ў выніку дзед у 2017 годзе памёр.

Пахаваны ён у Растове-на-Доне, чаго ён і бабуля вельмі не хацелі. Бабуля казала: «Ой, прывяжыце мяне да трактара, толькі ў Марыупале пахавайце». Але цяпер яна і не марыць пра тое, каб у Марыупале пахавалі, бо каля дзядулі месца зарэзервавана на могілках.

Бабуля пасля таго, як дзеда не стала, гаравала, а з транспартам паміж Расіяй і Украінай станавілася ўсё горш і горш. Бабулі на той момант было ўжо пад 90. Каб дабрацца з Растова ў Марыупаль, трэба было бы або ехаць суткі на таксі, чаго яна не магла зрабіць, яе вельмі загойдвае ў таксі. Лётаць ёй нельга. А цягнікамі гэта трэба было ехаць суткі да Масквы, суткі да Кіева, і адтуль амаль суткі да Марыупаля. Абсалютна для яе непад'ёмны шлях тады ўжо. Стала ясна, што, напэўна, не атрымаецца яе нікуды перавезці, і там яна і будзе.

«На момант, калі мы развітваліся, ніхто не агучваў, калі мы ў наступны раз убачымся. Ніхто не ведае»

Я пераехаў жыць у Мінск, бо атрымаў вельмі цікавае запрашэнне працаваць у Мінску рэдактарам. Потым яшчэ праз некалькі месяцаў — запрашэнне выкладаць у Вільнюсе. Гэта 2018 год быў, і былі нейкія спадзевы, што вось-вось усё зменіцца і ў Беларусі таксама. З 2019-га я жыў паміж Мінскам і Вільнюсам, перыядычна ездзячы ў Растоў і ў Марыупаль. Я нідзе не затрымліваўся даўжэй, чым на тры тыдні, увесь час быў у раз'ездах, бо трэба было наведваць бабулю ў Растове, разруліваць часам там з дактарамі.

Мае сябры паз'язджалі з Беларусі яшчэ ў верасні 2020-га ў Кіеў і там жылі да пачатку паўнамаштабнай вайны. Я паехаў трохі пазней да іх. Тады яшчэ падавалася, што з беларускім пашпартам табе ў Расіі нічога не зробяць. Потым так перастала падавацца. Стала страшна туды ездзіць, калі я ў 2020-м подпісы за Бабарыка пасабіраў, а потым яшчэ людзей хаваў пасля 9 жніўня. І я ж яшчэ выкладчык у ЕГУ.

У 2020-м быў прамы аўтобус Растоў — Кіеў. Ездзіў паміж Растовам і Украінай, і апошнія разы было вельмі трывожна. Таму што ў Беларусь было надта страшна ехаць, а ў Расію незразумела, але там жа бабуля, як яе пакінеш. Але на расейска-украінскай мяжы заўсёды дручылі адзін аднаго, а ты быў такі з беларускім пашпартам: «Хлопчык, праходзь».

Апошняя сустрэча з бабуляй — гэты мы сустрэлі з ёй Новы 2022 год. На момант, калі мы развітваліся, ніхто не агучваў, калі мы ў наступны раз убачымся. Гэта неяк было ясна з кантэксту, што ніхто не ведае калі. Але немагчыма сказаць бабулі жывой, якая перад табой стаіць: «Я не ведаю, калі мы ўбачымся наступны раз». Вось яна стаіць у гэтым калідоры там у інтэрнаце, на цябе глядзіць, такая маленькая, згорбленая. Ты ёй кажаш: «Ой, бабуля, прыеду праз пару месяцаў, ты тут глядзі, не забывай есці, абавязкова сябе беряжы, не перажывай, не сумуй, хутка пабачымся, і будзе вясна, і пойдзем на шпацыр». Так і развіталіся.

Перад гэтым я прадаў кватэру на ўскраіне Растова, якую атрымаў у 2012 годзе як сірата. Прадаваў тэрмінова па кадастравым кошце — гэта 70% ад рынкавай цаны. Грошы за кватэру хацеў перавесці на ўкраінскі рахунак, перавёў першы транш, пачалася вайна — і мой рахунак заблакавалі.

Апошнія дні перад гэтым уварваннем паўнафарматным, калі ўжо ЛНР і ДНР прызналі, мы кожны дзень спісваліся з роднымі ў Марыупале. І ўжо пісалі мне, што, ну, вораг наступае. Я разумею, што там знутры было абсалютна ўжо ясна за некалькі дзён да таго, што будзе бяда. А звонку гэта не было ясна. Мае кіеўскія сябры да апошняга верылі, што не будзе таго, што пачалося. Зноў жа, усе чакалі, што калі штосьці і будзе, то будзе на усходзе. Тыпу, ну не будуць жа на Кіеў нападаць. Літаральна гэта казалі. Вось так і думалі да 24-га.

У лютым я зляцеў на пару тыдняў у Швейцарыю да сябра пазапісываць музыку. Мы адкладвалі гэту справу два гады. Тут ужо неяк было адчуванне, што трэба нарэшце гэтым заняцца. Я купіў на 27 лютага квіткі назад. Спачатку мне Lufthansa скасавала рэйс, я купіў на Ryanair. Потым 24-га стала ясна, што не палячу я ва Украіну. І ў Кіеве засталіся ўсе мае рэчы. У мяне не было іншага варыянту, акрамя як паехаць у Літву, бо ўсё-ткі я там працую.

«Дзядзя дайшоў да прыватнага дому і там у руінах знайшоў дзядулін касцюм, і дзеда памерлага апранулі, адпелі, і падпахавалі да сваячкі»

Першая рэакцыя бабулі 24-га раніцай была, што вось як раскідала нашу сям'ю, што ніхто нікога не пабачыць, што ўсе будуць па адным у розных месцах. І так яно і ёсць. Я не магу цяпер пабачыць ні сваіх родзічаў у Марыупале, ні бабулю ў Растове. І беларускіх дальніх родзічаў таксама не магу пабачыць. Сяброў, якія там.

Большая частка родзічаў, якія жылі ў Марыўпалі, з'ехалася ў адну кватэру. Першыя дні мы штодзённа спісваліся з імі, яны проста пацвярждалі, што жывыя. Потым сувязь знікла. Я шукаў па ўсякіх чатах, ці цэлыя нашы дамы, наша кватэра, і ўсе гэтыя некалькі дамоў, у якіх мае сваякі жылі.

Праз пару тыдняў я ад аднаго майго родзіча, якога эвакуявалі яшчэ ў першыя дні ў цэнтральную частку Украіны, даведаўся, што ўсе жывыя і выйшлі на сувязь. Яны выехалі на захад ад Марыупаля, але ад'ехалі проста ў ціхае месца. Ехаць адтуль праз лінію фронта сваякі пакуль не рашаюцца, бо зараз яны, больш дзясяці чалавек, жывуць у адным доме, сярод іх — паўтарагадовае дзіцё з рэдкім дыягназам, чалавек з анкалогіяй, дзядзя з параненым каленам, а яшчэ пару чалавек проста баяцца праязджаць праз расійскія блокпасты. Стрыечная сястра кажа, што ўсе яны вельмі дрэнна выглядаюць.

Бабулінага брата не стала ў сярэдзіне красавіка. Ён і ягоны сын, які за ім даглядаў, заставаліся ў Марыупале ў прыватным доме. Калі ў дом прыляцела першы раз, то дзеда параніла аскепкамі. Яны тады перабраліся да дзядзінай жанчыны на кватэру, але праз пару тыдняў дзед памёр. У прыватны дом яўчэ быў прамы прылёт, цяпер дом разбураны.

Сям'я ў нас досыць рэлігійная, да абраду пахавання ставіцца сур'ёзна. І вось пад абстрэламі яго сын дайшоў да прыватнага дому і там у руінах умудрыўся знайсці дзядулін касцюм, і дзеда памерлага апранулі, адпелі, і падпахавалі да сваячкі.

Потым дзядзя трапіў пад абстрэл, і ў калена яму трапілі аскепкі і спатрэбілася аперацыя. Няма пры гэтым ні абязбольных, ні антысептыкаў, ледзьве знайшлі скальпель у іншым населеным пункце, вывезлі яго з горада, зноў-такі пад абстрэламі, і мусілі апераваць пад лідакаінам і гарэлкай.

Бабуле ўжо сказаў, бабуля плакала, што брата няма. Ён яшчэ жыў апошнія гады без ног абодвух, яму іх ампутавалі з-за гангрэны. Бабуля плакала, памінала, як магла. У царкве папрасіла знаёмых свечкі паставіць.

Мы стэлефаноўваемся з ёй двойчы на дзень і вядзем такія размовы дзяжурныя, каб падтрымаць адзін аднаго. Ты паела? Паела. Папіла? Папіла. Як сябе адчуваеш? У яе там са спінай праблемы, ціск вельмі высокі. Больш пра здароўе і пра ежу. Бо калі раз на некалькі дзён я заважу размову пра гэтую сітуацыю, то бабуля ні з чым не спрачаецца, яна проста гаруе, што не пабачыць нікога. Яна запытвае рэгулярна, ці ёсці якая-небудзь інфармацыя, ці ўсе жывыя. Я ёй пераказваю, пра каго ведаю, пра каго не ведаю. Адпаведна, размовы на падтрыманне жыццядзейнасці накіраваныя.

«Цяпер немагчыма заехаць ва Украіну беларусу з ВНЖ. Хаця гэта мая краіна, я там вырас, там усе мае родныя»

На момант маіх першых успамінаў пра сябе самога мяжы паміж Марыупалем і Растовам фізічна амаль не было. Гэта быў нейкі пагранпост на мяжы Данецкай вобласці Украіны і Растоўскай вобласці Расіі. І проста аўтобусы туды-сюды ездзілі праз яе. Я нават не памятаю ці там быў шлагбаўм.

Потым там пабудавалі нейкія будачкі. Потым яшчэ нейкія шапікі там дабудаваліся. Потым там пабудавалі вялікі навес з ангарам. Потым яшчэ адзін навес. Потым там цэлае мястэчка вырасла на гэтым пагранпункце, дзе мытны кантроль, пашпартны кантроль і гэтыя навесы. І фуры. Але ўсё яшчэ можна было ездзіць праз гэта.

Потым з украінскага боку стала некантраляваная тэрыторыя, так званы ДНР, і ездзіць там ужо нельга было. І дарога замест 3,5 гадзін, як у дзяцінстве, стала займаць суткі. Трэба было агінаць гэта ўсё. І трэба было пашпарт змяніць, потым толькі можаш ездзіць гэтым маршрутам нармальна. Потым і гэта стала немагчыма. Тры месяцы таму. І цяпер немагчыма заехаць ва Украіну беларусу з ВНЖ. Хаця гэта мая краіна, я там вырас, там усе мае родныя. Я навучыўся там хадзіць і размаўляць. І я пісаў пра гэтую краіну свае даследніцкія працы і ў мяне там усё.

«Гэта мой страх — памерці раней за бабулю, у якой ужо так шмат людзей родных памерла»

Я недзе чытаў такую думку, якая мне падаецца вельмі адэкватнай, і падаецца, што яна адлюстроўвае падзеі вельмі дакладна. Пра тое, што калі быў жалезны занавес, была вельмі выразная і непрахадзімая мяжа. Потым быў перыяд, калі яе не было. А зараз яна зноў акамяневае, толькі яна пасунулася далёка на ўсход. І Усходняя Еўропа апынулася па іншы бок. Мяжа зноў такой непранікальнай становіцца, праз яе немагчыма прайсці або вельмі цяжка. І я разумею, што ўсё, што я магу ў гэтай сітуацыі — гэта абраць нейкі бок мяжы.

Я вельмі доўга бёг ад таго, каб абіраць бок, бо мне трэба было перасякаць гэтыя межы. Так у маёй сям'і склаліся абставіны. А тут я разумею, што гэта больш не атрымаецца ў бліжэйшы час, што трэба абраць бок. І я абраў бок, я ў Еўразвязе. Я абраў бок яшчэ і таму, што я часта думаю пра бабулю, што вось у яе памёрлі ўсе дзеці, яна вельмі хвалюецца за мяне. І ў нас усе размовы заўсёды сканчваюцца ейнымі словамі: «Береги себя». Яна прам як папугай кожны раз гэта мне кажа.

І я думаю пра тое, што я берагу сябе, каб хаця б павялічыць свае шансы не памерці раней за яе. Таму што гэта мой страх, з якім, мабыць, трэба да псіхатэрапеўта. Страх памерці раней за бабулю, у якой ужо так шмат людзей родных памерла. Таму я там, дзе бяспека. Хаця там, дзе я зараз, я не адчуваю сябе ў бяспецы. Гэта проста бяспечней за Кіеў і Мінск, напэўна. Але я адчуваю, што трэба з'ехаць далей, не трэба быць ва Усходняй Еўропе. У тым ліку дзеля таго, каб тэлефанаваць бабуле і казаць: «Са мной усё ў парадку, я жывы».