Што такое турма і як туды трапіць

Усяго турмаў у Беларусі тры: адна ў Гродне, адна ў Магілёве і адна ў Жодзіна. Ад калоніі турму, тлумачыць юрыст Яўген Пыльчанка, у першую чаргу адрознівае рэжым адбыцця пакарання.

— Турма — гэта камерны рэжым. Гэта альбо камера на некалькі чалавек, альбо адзінкавыя камеры. У калоніі ўсё ж такі пражыванне не ў камерах арганізавана, і людзі нейкі час ходзяць па вуліцы на свежым паветры. У турме — увесь час у камеры. Прадугледжаныя толькі прагулкі па паўтары гадзіны ў дзень або па гадзіне, — расказвае ён.

Як тлумачыць Пыльчанка, пазбаўленне волі ў турме прызначаецца тым, хто асуджаны на тэрмін больш за пяць гадоў за асабліва цяжкія злачынствы, альбо тым, хто здзейсніў асабліва небяспечны рэцыдыў. Пры гэтым суд не можа адправіць у турму больш, чым на пяць гадоў; астатні тэрмін асуджаны будзе адбываць на іншым рэжыме — напрыклад, у калоніі.

Трэцяя катэгорыя асуджаных, якія адбываюць пакаранне ў турме — тыя, каго асудзілі да пажыццёвага зняволення. На іх абмежаванне ў пяць гадоў не пашыраецца.

Аднак калі суд прысудзіў вам пазбаўленне волі з адбываннем у калоніі, гэта яшчэ не значыць, што вы не апынецеся ў турме, працягвае Пыльчанка, — у Беларусі ўзмацненне жорсткасці рэжыму ўжываецца як пакаранне для асуджаных, прызнаных злоснымі парушальнікамі. Каб заслужыць такі статус, трэба:

• атрымаць любыя чатыры спагнанні;

• альбо тры спагнанні, адно з якіх — пазбаўленне права на пасылку, перадачу або спатканне;

• альбо два спагнанні, адно з якіх — змяшчэнне ў штрафны ізалятар.

Пытанне аб пераводзе ў турму не адносіцца да кампетэнцыі адміністрацыі калоніі: для гэтага яна павінна звярнуцца ў суд, які можа прызначыць парушальніку турэмны рэжым, але не больш чым на тры гады.

У самой турме ўмовы для зняволенага таксама могуць быць рознымі — прадугледжаны як агульны, так і строгі рэжымы. Пыльчанка пералічвае адрозненні: для агульнага рэжыму прадугледжана адна паўтарагадзінная прагулка ў дзень, а для строгага — толькі гадзінная; акрамя таго, абмяжоўваецца колькасць спатканняў (з двух да аднаго ў год адпаведна), перадач (таксама з дзвюх да адной) і грошай, якія можна расходаваць на свае патрэбы (з дзвюх базавых велічынь да адной). Для параўнання, у калоніі на агульным рэжыме асуджаны можа траціць на асабістыя патрэбы да шасці базавых велічынь.

Холад, голад, нуда

У сакавіку праваабаронцы «Вясны» налічылі ў Беларусі як мінімум 26 палітвязняў, якіх за апошні год перавялі на турэмны рэжым. За месяц да гэтага з магілёўскай турмы №4 вызвалілася грамадзянка Швейцарыі Наталля Хершэ, асуджаная да 2,5 гадоў калоніі за сарваную з амапаўца балаклаву — яе абвінавачвалі ў супраціўленні міліцыі.

Хершэ апынулася ў турме ў канцы верасня 2021 года за сістэматычнае парушэнне правілаў унутранага распарадку калоніі. У інтэрв’ю выданню «Зеркало» яна расказвала, што наадрэз адмовілася шыць форму для сілавікоў.

— Суд быў выязны, прыехаў у калонію ў колькасці аднаго суддзі, — успамінае Хершэ ў размове з блогам «Шуфлядка». — Вось тут з боку гледачоў сядзелі... Я не ведаю, хто, можа быць, пракурор — мне ніхто не прадстаўляўся, але два чалавекі нейкія сядзелі. І проста было зачытана абвінавачванне. Суддзя сказаў, што на пяць хвілін выдаляецца для прыняцця рашэння, што мяне вельмі, вядома, развесяліла, таму што праз пяць хвілін ён вярнуўся і ўзяў са свайго ж стала ўжо падрыхтаванае рашэнне аб пераводзе мяне ў турму. Вось усё гэта спектакль, ведаеце, такі.

Першае адрозненне ад калоніі, на якое Хершэ звярнула ўвагу пасля пераводу ў магілёўскую турму — гэта якасць ежы. Паводле яе слоў, ежа ў турме недастаткова пажыўная і не адпавядае нормам — напрыклад, замест заяўленай гарохавай кашы выдаюць пярловую.

— Я два месяцы з 1 снежня харчавалася толькі турэмнай ежай. Я прынцыпова нічога не купляла з крамы — толькі каву, гарбата і ваду. Вынік быў такі, што я за два месяцы страціла 1,8 кілаграма. То бок амаль два кілаграмы я страціла на ежы. І гэта ўлічваючы тое, што яны ўсё роўна абавязвалі баландзёраў даваць мне на другое мяса — спецыяльна падрыхтоўвалі кавалачак нейкі, каб у мяне яно было. Таму што я больш чым упэўненая, што за простым зняволеным ніхто так не глядзіць, і мяса яны, можа, наогул не атрымліваюць, — разважае яна.

Былы зняволены Барыс, які пабываў у магілёўскай турме падчас этапавання ў калонію, таксама непахвальна адгукаецца пра тамтэйшую кухню.

— Дапусцім, бульбу даюць. Вось глядзіце, бульба — вады больш, чым той бульбы. Вазьміце, зрабіце пюрэ і наліце туды, дапусцім, рондаль, паўрондаля пюрэ і паўрондаля вады. Такая вось бульба, — кажа ён.

Паводле словаў Хершэ, калі яна папрасіла ўключыць у рацыён малочныя прадукты, ёй сказалі, што іх даюць толькі зняволеным, якія працуюць.

— Я кажу: я таксама хачу працаваць. У магілёўскай турме вельмі жудасная бібліятэка, вельмі жудасная. Ніякага каталога няма. Калі я пачала патрабаваць паказаць, які выбар кніг ёсць, тады ўжо пачалі складаць нейкі для мяне ў сшытку каталог. Гэта лепш, чым нічога, але, вядома, не на дастатковым узроўні. Дык вось, я кажу, дайце мне працу — давайце я буду хадзіць у бібліятэку, складаць каталог які-небудзь кніг. Ну яны ўсё гэта, вядома, несур’ёзна ўспрынялі і сказалі, што масла атрымліваюць толькі тыя, хто працуюць, — успамінае Хершэ.

Паводле яе слоў, праца ў турме часцей за ўсё — фізічная: «на кухні, потым будаўнічае нешта: адрамантаваць, пафарбаваць, забетанаваць».

— Мне казалі, што ёсць нейкія камеры, дзе стаяць швейныя машынкі, але я такога не бачыла, — кажа яна.

У зняволеных у турмах не заўсёды ёсць магчымасць працаваць, дадае Пыльчанка і прыводзіць вядомы яму прыклад з жодзінскай турмы.

— Мне расказваў чалавек, які не мог трапіць на працу, таму што не для ўсіх была. А ім, паколькі яны доўга сядзяць, нічога не робяць, хочацца хоць нечым заняцца. То бок там такая матывацыя была, але не хапала якраз-такі працы, — тлумачыць юрыст.

Увесь тэрмін у турме Хершэ правяла адзін у шасцімясцовай камеры. Яна апісвае распарадак дня зняволенага: пад’ём а шостай раніцы, вільготная ўборка камеры, затым сняданак, прагулка ў агароджаным дворыку, вольны час да абеду, а пасля — вольны час да вячэры.

— У прынцыпе, ты сядзіш увесь час у камеры. І калі няма якіх-небудзь мерапрыемстваў, там нейкіх размоў з выхавацелямі, альбо з адвакатамі, альбо з амбасадарам у мяне, то, увогуле, ты сядзіш сам, прадастаўлены сам сабе: чытай што-небудзь і займайся чым табе падабаецца, — кажа яна.

Умовы ў камеры, мяркуючы па аповедзе Хершэ, цяжка назваць камфортнымі. Турэмныя памяшканні дрэнна ацяпляюцца — з-за гэтага Наталля амаль не здымала целагрэйку, шапку і рукавіцы.

— Турэмнае ацяпленне яны могуць рэгуляваць, — тлумачыць яна. — Як і заўсёды: калі нехта правініўся ці некага хочуць пакараць, яны ўсё могуць. Калі я агучвала пастаянна, што халодна, яны зрабілі замеры тэмпературы, і аказалася 18,2°C — гэта значыць ніжняя мяжа. Але, прабачце мне, гэта халодна — і ты сядзіш цэлы дзень у целагрэйцы. Прыняць нейкія гігіенічныя працэдуры перад сном практычна... Ну, магчыма, але таксама холадна, ваду трэба грэць.

Пра холад у камерах расказвае і Барыс.

— Узімку там наогул, кажуць, холад проста невыносны — у куртках спяць зімовых, апранаюць на сябе ўсё, што магчыма. Але я вам скажу шчыра, нават вясной было халодна. Вясной — і тое апранацца трэба было і ў штаны і куртку, і ў што хочаш, — скардзіцца ён.

Асобную нязручнасць зняволенаму прыносіць мэбля ў камеры, расказвае Хершэ.

— Лава 14 сантыметраў [шырынёй]. Нідзе няма спінкі, каб прыхінуцца і неяк разгрузіць пазваночнік. Нідзе няма такога. Спецыяльна нават ложкі ўсталяваныя на нейкай адлегласці ад сцяны, каб не абаперціся, — апісвае яна турэмную мэблю. Пры гэтым ляжаць на ложку да адбою нельга, дазваляецца толькі сядзець.

У адрозненне ад калоній, якія ў Беларусі падзеленыя па гендарнай прыкмеце, у адной турме могуць утрымлівацца і мужчыны, так і жанчыны — напрыклад, Хершэ адбывала пакаранне непадалёк ад мужчынскай камеры.

— Я нават бачыла, дакладней, чула, як выносілі аднаго хворага з суседняй, насупраць мяне, камеры. Камера была мужчынская, і па размовах я зразумела, што ён быў у зняможаным стане. Заслалі на падлогу покрыва, чатыры чалавекі ўзялі за канцы, і ён лёг. Вось яго неслі так у медсанчастку. Я думаю, гэта была карона ці нешта ў гэтым родзе, — расказвае Наталля.

Паводле словаў Яўгена Пыльчанкі, «у цэлым нейкіх асаблівых умоў для жанчын не прадугледжана ў турме». «Паколькі там камерны рэжым, то падзяліць нескладана», — кажа юрыст.

Хершэ пры гэтым сцвярджае, што асуджаныя мужчыны ў магілёўскай турме трапляліся ёй на вочы рэгулярна: пры вывадзе на шпацыр і пры раздачы ежы.

— Ну, па-першае, баландзёр, які раздае харчаванне, — то бок гэта зняволены, ён увесь час з адным з наглядчыкаў робіць гэта. Потым, калі ты ідзеш там, дапусцім, на нейкае мерапрыемства або на шпацыр, то заўсёды перасякаешся, але тады яны патрабуюць, каб той чалавек адвярнуўся, глядзеў у бок, калі гэта зняволены проста. А калі гэта зняволены, які працуе, то яны, у прынцыпе могуць перасоўвацца і бачыць цябе, і ты бачыш іх, — успамінае яна.

Ці можна датэрмінова вярнуцца ў калонію?

Для таго каб зняволенага перавялі з турмы назад у калонію, ён павінен даказаць адміністрацыі, што «стаў на шлях выпраўлення», тлумачыць Яўген Пыльчанка.

Тымі, хто «стаў на шлях выпраўлення», адміністрацыя прызнае па выніках атэстацыі, і толькі калі зняволены ўжо адбыў:

• не менш за чвэрць тэрміну за злачынства, якое не ўяўляе вялікай грамадскай небяспекі;
• не менш за палову тэрміну за цяжкае злачынства (для непаўналетніх — не менш за траціну);
• не менш за дзве траціны за асабліва цяжкае злачынства або асабліва небяспечны рэцыдыў (для непаўналетніх — не менш за палову).

Пасля гэтага суд па прадстаўленні турмы можа замяніць турэмны рэжым на больш мяккі.
Пыльчанка адзначае, што КВК увязвае магчымасць зваротнага пераводу ў калонію з цяжкасцю артыкула, а значыць — з агульным тэрмінам пакарання. Напрыклад, калі асуджанаму прысудзілі 10 гадоў пазбаўлення волі і праз год перавялі ў турму на тры гады, то вярнуцца ў калонію ён зможа не раней, чым праз пяць гадоў, калі скончыцца палова тэрміну.
У любым выпадку, рэзюмуе юрыст, разлічваць на тое, што адміністрацыя турмы прызнае вас тымі, хто «стаў на шлях выпраўлення» і ініцыюе працэс пераводу ў калонію, не варта: «Я не чуў пра такія выпадкі».